Przemoc domowa – podobieństwa i różnice między przemocą psychiczną a fizyczną

Przemoc domowa jest zjawiskiem o poważnych konsekwencjach prawnych i społecznych, którego ofiarami mogą stać się zarówno dorośli, jak i dzieci. Zrozumienie różnic oraz podobieństw między przemocą psychiczną a fizyczną ma kluczowe znaczenie dla skutecznej ochrony praw osób pokrzywdzonych, w tym pracowników, pracodawców oraz osób powracających do aktywności zawodowej po okresie nieobecności spowodowanej sytuacją kryzysową. Rzetelna znajomość przepisów oraz procedur jest niezbędna, aby właściwie rozpoznać, udokumentować i zgłosić przypadki naruszeń, a także uzyskać odpowiednie wsparcie i ochronę ze strony instytucji publicznych.

Zakres ochrony i podstawy prawne

Przeciwdziałanie przemocy domowej zostało uregulowane w kilku aktach prawnych, z których najważniejszym jest ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy domowej. Ustawa ta wprowadza zarówno definicję, jak i katalog zachowań uznawanych za przemoc w rodzinie.

Przemoc domowa obejmuje różne formy naruszeń, w tym przemoc psychiczną i fizyczną. Podstawą prawną rozróżniania tych pojęć są zarówno przepisy ustawy, jak i Kodeksu karnego oraz Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. Przepisy te określają zarówno zakres ochrony osób pokrzywdzonych, jak i obowiązki instytucji państwowych oraz procedury zgłaszania i interwencji.

Definicje ustawowe i różnice pojęć

• Przemoc psychiczna to zgodnie z art. 2 pkt 2 ustawy o przeciwdziałaniu przemocy domowej każde umyślne działanie lub zaniechanie godzące w godność, wolność, prywatność lub poczucie bezpieczeństwa osoby, w tym stosowanie gróźb, szantażu, upokarzania, poniżania, izolowania, czy wywoływania poczucia winy.
• Przemoc fizyczna to działanie polegające na naruszaniu nietykalności cielesnej, zadawaniu bólu fizycznego, groźbach bezpośrednich lub pośrednich użycia siły, a także działaniach prowadzących do uszkodzeń ciała.

Obie formy przemocy mogą występować równolegle, jednak różnią się zarówno sposobem działania sprawcy, jak i rodzajem skutków dla ofiary. Przepisy prawa nie różnicują stopnia ochrony w zależności od rodzaju przemocy – każda forma jest traktowana jako naruszenie prawa.

Przykłady sytuacji i skutki prawne

• Przemoc fizyczna: bicie, popychanie, szarpanie, duszenie, stosowanie narzędzi.
• Przemoc psychiczna: groźby pozbawienia pracy, uporczywe kontrolowanie kontaktów, wyśmiewanie, szantaż emocjonalny.

W obu przypadkach ofiara może wystąpić o ochronę na podstawie art. 11a ustawy o przeciwdziałaniu przemocy domowej, wnioskując o zobowiązanie sprawcy do opuszczenia mieszkania lub zakazu zbliżania się.

Procedura zgłoszenia i dowody

Dokumentowanie i zgłaszanie przypadków przemocy domowej wymaga zachowania określonych procedur oraz zgromadzenia stosownych dowodów. Prawidłowe przeprowadzenie tych czynności znacząco zwiększa szanse na skuteczną ochronę osoby pokrzywdzonej.

Zgłoszenia można dokonać zarówno na policję, jak i do prokuratury, a także w ramach procedury Niebieskiej Karty wdrażanej przez jednostki pomocy społecznej.

Terminy i obowiązki stron

• Zgłoszenie przemocy można dokonać w każdym czasie, nie obowiązuje tu ustawowy termin przedawnienia w kontekście wszczęcia procedury Niebieskiej Karty.
• W postępowaniu karnym zastosowanie mają terminy przedawnienia ścigania określone w Kodeksie karnym (zależnie od kwalifikacji czynu).
• Obowiązkiem organów jest niezwłoczne wszczęcie procedury Niebieskiej Karty oraz udzielenie wsparcia ofierze.

Dokumenty i wzory pism

Podstawowe dowody w sprawach o przemoc psychiczną i fizyczną to:

• notatki służbowe z interwencji policji,
• zaświadczenia lekarskie i dokumentacja medyczna,
• zeznania świadków (np. sąsiadów, pracowników socjalnych),
• korespondencja (np. wiadomości SMS, e-maile),
• nagrania audio/wideo (legalność ich pozyskania musi być oceniana indywidualnie, zgodnie z przepisami Kodeksu postępowania karnego i cywilnego).

Brak systematycznego gromadzenia i datowania dokumentów może skutkować utrudnieniem postępowania dowodowego przed sądem.

Najczęstsze błędy i jak ich uniknąć

W praktyce osoby doświadczające przemocy domowej często popełniają błędy, które utrudniają skuteczną ochronę ich praw. Błędy te mogą wynikać z braku wiedzy o procedurach oraz nieznajomości przysługujących uprawnień.

Jednym z najczęstszych uchybień jest nieudokumentowanie zdarzeń lub zgłaszanie ich ustnie bez potwierdzenia na piśmie. Taka sytuacja może prowadzić do trudności w udowodnieniu przemocy psychicznej, która – w przeciwieństwie do przemocy fizycznej – często nie pozostawia widocznych śladów.

Typowe błędy to:

• brak zapisywania dat i okoliczności zdarzeń,
• brak zgłoszenia na piśmie do właściwych organów,
• przekroczenie terminów zgłaszania czynów podlegających ściganiu z oskarżenia prywatnego,
• niekorzystanie z pomocy prawnej lub wsparcia instytucji publicznych.

Aby uniknąć tych błędów, zaleca się systematyczne prowadzenie dziennika zdarzeń oraz korzystanie ze wzorów pism dostępnych w ośrodkach pomocy społecznej lub na stronach instytucji publicznych.

Gdzie szukać pomocy i wsparcia

Osoby doświadczające przemocy domowej mogą uzyskać ochronę i wsparcie w wielu instytucjach, zarówno na poziomie lokalnym, jak i ogólnokrajowym. Dostęp do pomocy prawnej, psychologicznej oraz interwencyjnej jest zagwarantowany przepisami prawa.

Wśród najważniejszych instytucji i form wsparcia należy wymienić:

• Policja (interwencja, wszczęcie procedury Niebieskiej Karty),
• Ośrodki Pomocy Społecznej i powiatowe centra pomocy rodzinie,
• Ośrodki interwencji kryzysowej,
• Punkty nieodpłatnej pomocy prawnej,
• Rzecznik Praw Obywatelskich,
• Rzecznik Praw Dziecka,
• Organizacje pozarządowe działające na rzecz przeciwdziałania przemocy.

Procedura otrzymania pomocy polega najczęściej na zgłoszeniu sytuacji zagrożenia i przeprowadzeniu rozmowy z pracownikiem socjalnym lub policjantem, który podejmuje dalsze kroki zgodnie z ustawą o przeciwdziałaniu przemocy domowej.

W odniesieniu do przemocy psychicznej szczególne znaczenie ma wsparcie psychologiczne, a także pomoc prawna w zakresie dokumentowania i dochodzenia roszczeń cywilnych lub karnych.

Właściwe rozróżnienie i udokumentowanie przemocy psychicznej oraz fizycznej jest niezbędne dla skutecznego dochodzenia swoich praw i zapewnienia ochrony osobom pokrzywdzonym. Przestrzeganie procedur, znajomość terminów oraz korzystanie z dostępnych środków wsparcia pozwala ograniczyć ryzyko powielania błędów i zwiększa szanse na uzyskanie skutecznej ochrony prawnej oraz psychologicznej.